MUZYCZNY ŚWIAT GERSZONA EFROSA

Gerszon Efros urodził się w 15 stycznia 1890 roku w Serocku, w którym u progu nowego stulecia życie mieszkańców mijało zaskakująco sennie. Wydarzenia, które miały miejsce w świecie zewnętrznym i ogólnie w świecie żydowskim, takie jak wojny, rewolucje, strajki, niepokoje, przebudzenia syjonistyczne i socjalistyczne itp., docierały do ​​miasta tylko bladym rezonansem. Od czasu do czasu do miasta przyjeżdżał mówca syjonistyczny, a oni z niecierpliwością słuchali jego przemówienia. Z ust do ust rozmawiali o znajomej osobie, która roznosiła zakazane zaproszenia do okolicznych rolników i o tym, jak żandarmi (policja) będą jej szukać we wszystkich zakamarkach.[1]

​

Niezwykłą czcią otaczano serockiego rabina Josefa Lewinsztajna, uznawanego za jednego z najwybitniejszych przedstawicieli swojego pokolenia w historii polskich Żydów. Dzieci w wieku pięciu lub sześciu lat rozpoczynały naukę u Abrahama Lejba, niskiego mężczyzny o promiennej twarzy[2], który prowadził własną szkołę przy ulicy Kościuszki. Kiedy poznały alfabet, modlitwy oraz podstawy Tory, przenosiły się w inne miejsce na dalszą naukę.

​

Kiedy Gerszon miał dziesięć lat, zmarł jego ojciec. Został pochowany na cmentarzu trzy kilometry za miastem, przy drodze do Pułtuska, za dużym tartakiem i w blasku przejrzystej rzeki Narwi. Serock był wówczas dość biednym miasteczkiem, z którego wiele osób wyjeżdżało. Miasto stopniowo pustoszało. Mały chłopiec musiał po raz pierwszy dokonać życiowego wyboru i udać się w drogę. Gerszon zabrał z Serocka pierwsze wspomnienia muzyki. Często leżąc w łóżku, słyszał ludowe piosenki, którejego mama wraz z towarzyszkami śpiewały do późnej nocy podczas pracy w warsztacie krawieckim. Zapamiętał także dźwięk fletu, na którym grał jeden z rolników na rynku, przy którym stał ich dom.

​

Mojżesz Fromberg, dziadek Gerszona, był kantorem i kierownikiem synagogalnego chóru w Widzewie. To właśnie tam młody Efros odkrył swój talent, nauczył się podstaw śpiewu i muzycznej tradycji synagogalnej. Chór Fromberga był znany wśród wielu społeczności w centralnej Polsce i często uświetniał uroczystości w różnych miasteczkach. Różnorodne doświadczenia budziły w jego członkach chęć pogłębiania wiedzy muzycznej i judaistycznej. Kilkoro z nich wyjechało do Brześcia Litewskiego, a potem do Białegostoku, w celu dalszej nauki. W tej grupie znalazł się także Gerszon, który został nawet solistą słynnego chóru B’nai Jeshurun. W 1907 roku powrócił w rodzinne strony i na ponad rok został kierownikiem chóru synagogalnego w Zgierzu.

​

Niesamowity klimat ówczesnych okolic Zgierza dobrze oddają wspomnienia jednego z dawnych żydowskich mieszkańców: Jedną z największych radości mojego młodego życia był wyjazd do Łodzi. Nie było jeszcze pociągu ani międzymiastowego tramwaju elektrycznego, więc połączenie między Zgierzem a Łodzią odbywało się wozami konnymi. […] Podobała mi się podróż, która wiodła przez otwarte pola, grządki kwiatów, cudowne połacie lasów, które pociągały mnie swoją mroczną tajemnicą, i znowu przez połacie pól i winnic. Podróż była długa, a ja bardzo niecierpliwiłem się, aby zobaczyć wielkie miasto, które w oczach dziecka z małego, spokojnego miasteczka jawiło się jako potężne miasto wypełnione hałasem i cudami techniki. Zazdrościłem woźnicom, którzy mogli podziwiać je codziennie.[3]

​

Różnorodne dziedzictwo muzyczne, które Gerszon Efros poznał w kontaktach z kantorami, dyrygentami i chórzystami, pozostało z nim na zawsze. Ręcznie przepisywał utwory, które wzbudziły jego szczególne zainteresowanie. Kiedy musiał spakować się ponownie, w jego bagażu znalazł się szczególnie cenny pakunek – nuty.

​

W wieku dziewiętnastu lat Gerszon Efros stanął przed najtrudniejszą życiową decyzją. Groziło mu przymusowe wcielenie do rosyjskiej armii, a zatem za radą swojego wuja postanowił wyjechać do Palestyny. Ówczesny szlak wiódł przez Odessę – jeden z najbardziej znamienitych ośrodków kantoralnej i chóralnej muzyki synagogalnej. Oczekując na statek, Gerszon nie mógł powstrzymać się od odwiedzin jak największej liczby synagog, chłonąc uprawianą w nich sztukę. Po dotarciu na miejsce, porzucił wcześniejsze plany osiedlenia się w kibucu i szczęśliwym zbiegiem okoliczności podjął studia u pioniera żydowskiej muzykologii, legendarnego Abrahama Zvi Idelsohna w Jerozolimie. Od niego przejął dryg do wyszukiwania i analizowania starych, tradycyjnych melodii i skal. Kolejne życiowe decyzje nie podejmował już sam. Pewnego wieczoru Gerszon Efros udał się na kolację szabatową do domu Chaima Hurwitza, podczas której poznał jego córkę, Różę. W 1911 roku wszyscy podjęli decyzję o emigracji do Stanów Zjednoczonych. Rok później Gerszon i Róża zostali małżeństwem.

​

Nowy Jork dokładnie z tego okresu można podziwiać na jednym z najstarszych zachowanych filmów nagranych przez szwedzką firmę Svenska Biografteatern, dzisiaj dostępnym w jakości HD. Ulice miasta, które nigdy nie śpi, wypełnione są dorożkami i elegancko ubranymi ludźmi, spacerującymi po świeżo ułożonych chodnikach. Przechodnie z zaciekawieniem zatrzymują wzrok na kamerze, której operatorzy z podziwem filmują nie tylko mieszkańców, ale także najnowsze osiągnięcia miejskiej infrastruktury i imponujące panoramy miasta. Gerszon Efros musiał być przekonany, że w końcu znalazł swoje miejsce na ziemi, do którego dążył całą młodość. Nie mylił się.

​

Po śmierci Mojżesza Fromberga Efros przejął jego manuskrypty, które stały się zalążkiem przyszłej kolekcji dzieł synagogalnych. W 1927 roku został kantorem w synagodze Beth Mordecai w Perth Amboy, New Jersey, w której posługiwał kolejne 30 lat. Bliskość Nowego Jorku umożliwiała mu kontakt z wieloma innymi kantorami oraz dawała dostęp do dziesiątków sklepów, antykwariatów i bibliotek, w których wyszukiwał muzyczną literaturę synagogalną. Z biegiem lat Gerszon Efros stał się znany również jako kompozytor. Jego dziełem życia jest sześciotomowa Antologia – potężny zbiór utworów własnych oraz innych kompozytorów w opracowaniu na kantora, chór i organy, obejmujący praktycznie wszystkie style muzyki synagogalnej z przestrzeni blisko 350 lat: Tom I – Rosz Haszana (1929), Tom II – Jom Kipur (1940), Tom III – Święta (1948), Tom IV – Szabat (1953), Tom V – Y’mot Hahol (dni powszednie, śluby, wspomnienia, Purim, Hanuka, 1957) oraz Tom VI – recytatywy na Rosz Haszana (1967). Nie jest jasne, czy miały powstać jej kolejne tomy.

​

Antologia to ogromy, fascynujący zbiór utworów muzyki synagogalnej, zawierający dzieła, z których wiele przetrwało do naszych czasów tylko dzięki pracy Gerszona Efrosa. Wiele z nich nigdy wcześniej nie zostało wydanych, druki innych nie były wznawiane. Ich źródłami są synagogi wschodniej Europy, bożnice w Niemczech i innych krajów środka i zachodu naszego kontynentu, utwory amerykańskich i izraelskich kompozytorów, jak również utrwalone w tradycji recytatywy, odpowiedzi, refreny i śpiewy zbiorowe. Przeplatane są one własnymi kompozycjami Efrosa, ukazującymi niezwykłą różnorodność kultury w realiach amerykańskich – czerpiącą z wielu tradycji, a jednocześnie wyrażającą nowoczesne podejście do podejmowanych zagadnień.

​

Wśród tak bogatego i wszechstronnego materiału muzycznego znajdujemy nazwiska kompozytorów i kantorów działających na ziemiach polskich. Obok wspomnianego Mojżesza Fromberga to: Jakub Weiss (1816  1981) – kantor wielu warszawskich synagog, którego utwory po latach zapomnienia zostały nagrane i wydane w 2023 roku, pierwszy raz w historii fonografii, Nissan Spivak (1824 – 1906) – kantor w Berdyczowie, Leo Low (1878 – 1860) – kierownik chórów w Wielkiej Synagodze w Wilnie, w Wielkiej Synagodze w Bukareszcie, a wreszcie w Wielkiej Synagodze na Tłomackiem w Warszawie, Adolph Katchko (1888 – 1958) – kantor Synagogi Nożyków w Warszawie, urodzony w Warcie i wykształcony w Kaliszu oraz Dawid Ajzensztadt (1889 – 1942) – legendarny i ostatni kierownik chóru Wielkiej Synagogi na Tłomackiem. Większość ich muzyki nie przetrwałaby do naszych czasów, gdyby nie znalazły swojego miejsca w Antologii Gerszona Efrosa.

Musiał mieć do nich wyjątkowy i osobisty stosunek, gdyż związane one były z okresem dzieciństwa, pierwszej nauki i najgłębszymi wspomnieniami. O tym, że były one wciąż żywe w pamięci kompozytora świadczy jedyny jego utwór na organy solo, który włączył do Antologii – znajdujące się w IV tomie sielskie Pastorale Hebraique przenosi nas wprost na serocki rynek, po którym niósł się dźwięk pasterskiego fletu, a jednocześnie bazuje na żydowskich skalach liturgicznych, które Efros musiał już wtedy poznawać.

​

Dzięki oddaniu swojej pracy, wszechstronności oraz połączeniu talentu muzycznego z naukową wnikliwością, Gerszon Efros został jednym z najbardziej uznanych mistrzów muzyki synagogalnej w XX wieku. Wielokrotnie zapraszany był do prowadzenia wykładów i zajęć, w tym przede wszystkim w Hebrew Union College w Nowym Jorku. Był członkiem zarządów Academy for Adult Jewish Education of the United Synagogue i National Jewish Music Council oraz laureatem nagród najróżniejszych organizacji. Pracował również dla towarzystw: The Jewish Music Forum, The Jewish Liturgical Music Society of America i The American Society for Jewish Music. Pokazuje to nam, jak sprzyjające okoliczności życia społecznego pozwoliły mu nie tylko osiągnąć sławę, ale także popularyzować dzieło, które uczynił swoją życiową misją. Największym tego docenieniem był list, który skierował do Gerszona Efrosa sam Prezydent Stanów Zjednoczonych Dwight Eisenhower z okazji 70. urodzin kompozytora. Przez lata, dzięki żmudnej i zasługującej na szacunek konsekwencji, Pański muzyczny geniusz przysłużył się religijnej skarbnicy współwyznawców, ale także całej ludzkości.

​

Gerszon Efros zmarł 28 czerwca 1978 roku, do końca pracując, tworząc i ucząc. Przez 88 lat życia ugruntował muzyczne dziedzictwo nie tylko własne, ale i wielu kantorów i kompozytorów. Dzisiaj, poza wyjątkowymi dziełami muzycznymi, inspirować nas może również jego historia – o świadomym realizowaniu swojego życiowego celu, o nieprawdopodobnej systematyczności i wytrwałości, o odważnych życiowych decyzjach, o docenianiu różnorodności świata i o wspaniałych ideach, którym warto poświęcić swoje życie.

[1] Sefer Serotsk, ed. M. Gelbart, Tel Aviv 1971.

[2] Sefer Zgierz, mazkeret netsal le-kehila yehudit be-Polin, ed. D. Sztokfisz, Sh. Kanc, Z. Fisher, Tel Aviv, 1975-86.

[3] A Guide To The Unpublished Musical Works Of Gershon Ephros, „Musica Judaica” 11, nr 1 (1989).